بورس کالا نوعی بازار است که در آن کالاهای مشخص و تعیین شده‌ای خرید و فروش می‌شود. بورس کالا در اوایل دهه ۹۰ فعالیت خود را شروع کرد. این بازار باعث کمک به کنترل نوسان بیش از حد قیمت‌ها، شفافیت در معامله‌ها و حذف واسطه شد. از دیگر مزایایی که بورس کالا داشت تعیین دقیق ویژگی‌های کالا و اطمینان خاطر برای خریدار از لحاظ خرید قطعی کالا و اطمینان خاطر برای فروشنده از لحاظ دریافت وجه کالا بود.
بورس کالای ایران نیز که در تهران قرار گرفته است، از بزرگترین و تاثیرگذارترین بورس‌های بین‌المللی خاورمیانه می‌باشد که طیف گسترده‌ای از کالاها را در اختیار بازرگانان قرار می‌دهد. در این مقاله ما قصد داریم در مورد بورس کالا و تمامی مفاهیم مربوط به آن صحبت کنیم تا بتوانیم سوالاتتان در این مورد را پاسخ داده باشیم.
بورس کالا چیست؟
بورس کالا یا Commodity exchange اصطلاح اقتصادی بوده و نوعی بازار است که در آن انواع کالاهای مشخصی معامله می‌شود. این کالاها در انبارهایی نگهداری می‌شوند که از همه لحاظ تحت نظر سازمان بورس می‌باشند. نکته قابل توجهی که در مورد این کالاها وجود دارد، استاندارد بودن کالاها و مشخص بودن مقدار خلوص و مرغوبیت آن‌ها می‌باشد.
برای مثال اگر قصد خرید زعفران داشته باشید، ممکن است به چند مغازه مختلف مراجعه کنید و با قیمت‌های مختلفی مواجه شوید. از طرف دیگر نیز اطلاعی در مورد قیمت منصفانه و مرغوبیت کالا هم ندارید و احتمال اینکه یک زعفران با کیفیت پایین و قیمت بالا را خریداری کنید بالا است. این مشکل در بورس کالا برطرف شده است، زیرا در این بازار زمان تولید کالا، مرغوبیت آن و هر چیزی که مربوط به کیفیت کالا باشد کاملا مشخص و واضح است و قیمت آن نیز به‌طور شفاف در دسترس می‌باشد. به این ترتیب شما می‌توانید یک کالای با کیفیت و مرغوب در یک زمان مشخص خریداری کنید.
تاریخچه پیدایش و تکامل بورس کالا در جهان
پیدایش بورس کالا در جهان به اوایل قرن ۱۹ می‌رسد. در بازار سنتی مشکلات زیادی برای معاملات بین خریداران و فروشندگان وجود داشته است، مشکلاتی مانند تعداد زیاد واسطه‌ها، حضور مافیا برای کالا، عدم تایید مرغوبیت کالا و ... که با به وجود آمدن بازار بورس کالا این مشکلات از بین رفتند. هدف اصلی این بازار کمک به شفافیت در معاملات، حذف نوسان‌های کاذب قیمتی، اطمینان خاطر افراد از معامله و پرداخت وجه یا تحویل کالا می‌باشد.
بورس کالا در کشورهای توسعه یافته سراسر جهان برای داد و ستد انواع کالاها وجود دارد که بازارهای تجاری شیکاگو یا بورس فلزات لندن دارای سابقه بیش از ۱۷۰ و ۱۳۰ سال می‌باشند.
تاریخچه بورس کالای ایران
بورس کالای ایران در سال ۱۳۸۵ برای ادغام شدن دو بورس کالای فلزات و کشاورزی به وجود آمد. این بازار فعالیت‌هایی مانند معاملات نقد، نسیه و سلف انواع محصولات صنعتی و کشاورزی را انجام می‌داد.
اولین کالای پذیرفته شده در بورس کالای ایران در شهریور ۱۳۸۲ و از فلزات بود. دومین کالای پذیرفته شده نیز در شهریور ۱۳۸۳ از کالاهای کشاورزی بود. در نهایت نیز بورس کالای ایران در مهر ۱۳۸۶ فعالیت خود را زیر نظر سازمان بورس و اوراق بهادار شروع کرد.
ضرورت پیدایش بورس کالا
همانطور که گفتیم بورس کالا برای رفع نیاز و حل مشکلات افرادی که در بازار سنتی فعالیت داشتند به وجود آمد و هدف آن تشکیل بازاری کامل برای رفع کاستی‌های بازار سنتی بود. در ادامه چند مورد از دلایل ضرورت پیدایش این بازار را بیان می‌کنیم:
- نبود یک مرجع قیمت گذار با ضمانت اجرایی
- امکان کلاهبرداری
- نبودن قانون و هرج و مرج در قیمت‌ها
- در دست نبودن آمار و اطلاعات دقیق
- غیر قابل پیش‌بینی بودن قیمت‌های آینده
مزایای بازار بورس کالا نسبت به بازار سنتی
بعد از اینکه بازار بورس کالا تشکیل شد افراد از حوزه‌های مختلف به این بازار وارد شدند و معاملات مد نظر خود را انجام دادند. طبق تجربه‌ای که افراد مختلف از این بازار به دست آورده‌اند، مزایای فراوانی در مقایسه با بازار سنتی دارد. در ادامه برخی از این مزیت‌ها را بیان می‌کنیم:
- پوشش توزیع و انتقال ریسک
- تضمین ابعاد مختلف معامله
- قانونمند، قابل نظارت و شفاف
- مشخص بودن قیمت در حین معاملات به‌صورت شفاف
- ایجاد بازار مستقیم و صرفه‌جویی در هزینه‌های بازاریابی و فروش
- از دیگر مزایای منحصر به فردی که این بازار دارد این است که می‌تواند ابزارهای مالی جدیدی برای بازارهای مختلف طراحی کند و باعث رشد بیشتر بازار نسبت به قبل گردد.
- بورس کالا یک بازار مدرن است که منشا و مرجع قیمت گذاری برای بازار کشور می‌باشد.
زیر مجموعه‌های بورس کالا
انواع مختلف بازار بورس کالا شامل موارد زیر می‌باشند:
بازار فیزیکی
بازار فیزیکی، معامله کالا در بورس و تحویل آن می‌باشد. ماهیت این بازار شبیه به بازار سنتی است اما سازوکار پیشرفته‌تر و کامل‌تری دارد. بیشترین ارزش معاملات در بورس کالا در بازار فیزیکی انجام می‌شود. این بازار کمک می‌کند تا فضایی برای فروشندگان مواد خام و تولید کنندگان به وجود بیاید. در بازار فیزیکی ۴ گروه اصلی کالا به فروش می‌رسد که در ادامه آن‌ها را بیان می‌کنیم.
بازار پتروشیمی: در این بازار عرضه کنندگان، پتروشیمی‌ها می‌باشند که مواد تولیدی خود را برای عرضه ارائه می‌کنند و خریداران نیز در واقع تولید کنندگانی هستند که به این مواد برای استفاده در کارخانه‌های خود احتیاج دارند. محصولاتی مانند پلی اتیلن‌ها، پلی پروپیلن‌ها، گرید استایرن مونومر و ... در این بازار به فروش می‌رسند.
بازار صنعتی و معدنی: در این بازار محصولاتی مانند مس، تیرآهن، آلومینیوم، فولاد و ... به فروش می‌رسد.
فرآورده نفتی: محصولاتی مانند لوب کات، وکیوم باتوم، گرانوله و ... در این بازار عرضه می‌شود.
کشاورزی: محصولاتی مانند ذرت، گندم، جوجه و ... در این بازار معامله می‌شود. به دلیل عرضه برخی محصولات استراتژیک و رشد تقاضا برای این محصولات، این بازار فعلا غیرفعال می‌باشد.
بازار فرعی
ماهیت اصلی بازار فرعی یعنی معامله برای تحویل کالا و ساز و کارهای تصفیه و قانونمند بودن بسیار شبیه به بازار فیزیکی می‌باشد. تنها تفاوتی که با بازار فیزیکی دارد این است که هدف آن بهره‌مند شدن از طیف گسترده‌تری از بازار کالایی کشور می‌باشد. همچنین مقررات آسان‌تری برای پذیرش کالا دارد.
بازار مشتقه
این بازار نوع جدیدی از بازار بورس کالا می‌باشد که با توجه به نیاز بعضی بازارها و ماهیت کالاها از ابزار جدیدی برای معامله استفاده می‌کند. ابزارهایی مانند قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله، برخی از این ابزارها می‌باشند. در این بازار یک دارایی پایه که قراردادها روی آن منتشر می‌شوند تعریف می‌گردد. این دارایی پایه شامل محصولات کشاورزی انواع فرآورده‌های نفتی، فلزات و یا ... می‌باشد. در کشور ما اولین قرارداد آتی روی سکه و محصولات کشاورزی مثل زعفران انجام گرفت و سپس محصولات دیگری مثل پسته نیز به آن اضافه شد. مخاطبان این بازار طیف گسترده‌ای از سرمایه‌گذاران خرد می‌باشند که می‌خواهند در بازار کالا سرمایه‌گذاری کنند.
بازار مالی
این بازار با هدف جذب سرمایه‌های سرگردان برای تامین مالی بخش تولید تشکیل شده است. در این بازار ابزارهای مختلفی وجود دارد که هر کدام از آن‌ها با توجه به ماهیت بازار و کالای قابل معامله کاربرد دارند. بازار مالی دارای ۳ بخش می‌باشد که آن‌ها را بیان می‌کنیم:
سلف موازی استاندارد
یکی از ابزارهای بازار مالی سلف موازی استاندارد می‌باشد. این اوراق شامل ویژگی‌های زیر می‌باشند:
- امکان بهره‌گیری از سرمایه‌های عمومی در تامین مالی صنایع
- دارای سررسیدهای یک ساله
- داشتن سود تضمینی برای سرمایه‌گذاران
- قابلیت تامین مالی بلندمدت صنایع بالادستی
- امکان معاملات ثانویه و وجود بازارگردان برای تضمین نقد شوندگی اوراق
گواهی سپرده کالایی
از دیگر ابزارهای بازار مالی، گواهی سپرده کالایی می‌باشد. این اوراق اولین بار برای کمک به تامین مالی بخش کشاورزی طراحی شدند. مخاطبان این اوراق دو دسته هستند. دسته اول کسانی هستند که بعد از خرید اوراق می‌خواهند محصول خود را تحویل بگیرند، دسته دوم نیز سرمایه‌گذارانی هستند که قصد تحویل کالای خود را ندارند و می‌خواهند تا سر رسید این اوراق از نوسانات قیمتی آن استفاده نمایند.
صندوق‌های سرمایه‌گذاری کالایی
این صندوق‌ها به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهند که به جای خرید و نگهداری کالای مورد نظر و تحمل خسارت‌ها و انبارداری و هزینه‌های حمل و نقل اوراق آن‌ها را خریداری کنند و مالکیت کالا را داشته باشند اما مسئولیت نگهداری آن را ندارند. در واقع این صندوق‌ها وجوه خود را برای سرمایه‌گذاری در کالاهای مشخصی اختصاص می‌دهند و علاقمندان این کالاها می‌توانند با خرید این اوراق در آن‌ها سرمایه‌گذاری کنند.
انواع قراردادها و اوراق قابل معامله در بورس کالا
تمامی معاملات انجام شده در بورس کالای ایران با قراردادهای استانداردی انجام می‌گیرند که این قراردادها شامل موارد زیر می‌باشند:
نقدی: در این قرارداد بهای کالای معاملاتی و تحویل کالا به هنگام معامله انجام می‌شود.
سلف: کالا در این قرارداد یک قیمت مشخص دارد و در یک زمان معین تحویل خریدار می‌گردد اما بهای آن باید به هنگام معامله پرداخت شود.
نسیه: در این قرارداد کالا به هنگام معامله تحویل داده می‌شود اما بهای آن در یک تاریخ مشخص شده پرداخت می‌گردد.
آتی: با توجه به این قرارداد، خریدار و فروشنده باید متعهد شوند، در زمان سررسید قرارداد که در آینده است یک کالا را با قیمتی که در حال حاضر مشخص کرده‌اند معامله کنند. اما برای اینکه خریدار یا فروشنده به هنگام سررسید قرارداد خلاف وعده نکنند باید مبلغی را برای تضمین به اتاق پایاپای پرداخت کنند.
قرارداد سلف استاندارد: در قرارداد سلف استاندارد، مقدار مشخصی از دارایی پایه به فروش می‌رسد تا در یک زمان مشخص کالا به خریدار تحویل داده شود.
قرارداد اختیار معامله: این نوعی قرارداد است که در طی آن طرف قرارداد اختیار خرید یا فروش کالا را بر عهده دارد. در واقع دو نوع قرارداد اختیار وجود دارد:
- اختیار معامله خرید
- اختیار معامله فروش
در هر دو نوع این قراردادها خریدار و فروشنده به‌طور همزمان به معامله وارد می‌شوند.
گواهی سپرده کالایی: این گواهی، اوراق بهاداری است که در آن مشخص شده است شخص مالکیت مقدار معینی کالا را دارد.
سوالات متداول
انواع بازار بورس کالا کدام است؟
در بورس کالا بازارهای متفاوتی وجود دارد که دسته‌بندی‌های کلی آن شامل موارد زیر می‌باشند:
- محصولات کشاورزی
- فرآورده‌های نفت و پتروشیمی
- محصولات صنعتی و معدنی
- کالاهای بازار فرعی
- بازار مشتقه
مزایای بورس کالا در مقایسه با بازار سنتی چیست؟
مهم‌ترین مزایای بورس کالا شامل موارد زیر می‌باشند:
- قابل نظارت و شفاف
- قانونمند
- تسهیل معامله
- ایجاد بازار مستقیم و عدم نیاز به بازاریابی و فروش
- مدیریت ریسک
- طراحی ابزارهای مالی جدید برای بازارهای مختلف
بازه نوسان قیمت‌ها در بورس کالا چقدر است؟
بازه نوسان قیمت با توجه به نوع بازار و کالای مورد نیاز بر اساس نظر قانون‌گذار تعیین می‌شود. در برخی از کالاها سقف قیمت محدود به قیمت پایه می‌باشد، اما در برخی دیگر با توجه به نظر قانون‌گذار تعیین می‌گردد. در برخی دیگر نیز سقف مشخصی وجود ندارد و قیمت‌ها بر اساس مزایده تعیین می‌شوند.
سخن پایانی
بازار بورس کالا بازاری است که ابزارها و بازارهای جدیدی را برای سرمایه‌گذاران ایجاد می‌کند. این بازارها علاوه بر اینکه به جذب سرمایه می‌پردازند، یک مکان امن و جدید برای سرمایه‌گذاران تامین می‌کنند. این مکان قانونمند است و برای خریدار و فروشنده شفافیت کافی دارد. بازار بورس کالا نقاط منفی بازار سنتی را حذف کرده و تمرکز خود را روی معاملات، نوسانات قیمت و کیفیت کالا می‌گذارد. در بازار بورس کالا یک سیستم نظام‌مند وجود دارد که یک پرش بزرگ از بازار سنتی به بازار پیشرفته داشته است.
